دارو چیست؟
از دیرباز تاکنون، بشر در جستجوی رهایی از درد و رنج بیماری بوده است. در این میان، صنعت داروسازی به‌عنوان یکی از ارکان کلیدی بخش سلامت، نقشی اساسی در توسعه و بازاریابی داروها ایفا می‌کند.
داروسازی، مسیری طولانی را از گذشته تا به امروز پیموده است. از زمانی که انسان‌ها از گیاهان دارویی برای درمان بیماری‌ها استفاده می‌کردند تا به امروز که شاهد تولید داروهای مدرن و پیچیده با فرایندهای طراحی دارو یا طراحی محاسباتی دارو هستیم، این صنعت همواره در حال پیشرفت و تحول بوده است. اما دقیقاً دارو چیست و عملکرد آن به چه صورت است؟
اصطلاحی که در راهروهای بیمارستان‌ها، داروخانه‌ها و آزمایشگاه‌ها زمزمه می‌شود و چیزی فراتر از یک ماده شیمیایی است.
دارو به چه معناست ؟
کلمه دارو به انگلیسی Drug است و به هر ماده‌ای که برای درمان یا پیشگیری از بیماری به کار می‌رود گفته می‌شود.اگر به لیست داروها و کاربرد آنها توجه کنیم متوجه می‌شویم که داروها هم به‌صورت بدون نسخه یا OTC و هم نیاز به نسخه پزشک عرضه می‌شوند.
امروزه، صنایع دارویی نقشی حیاتی در حفظ سلامت انسان‌ها ایفا می‌کنند. این صنعت با تولید داروهای مختلف، به انسان‌ها در مبارزه با بیماری‌ها و ارتقای کیفیت زندگی‌شان کمک می‌کند.
ما مجموعه بیوکمپ با توجه تجربیات مختلف خود در زمینه طراحی دارو و انجام پروژه های مختلف در حوزه بیوانفورماتیک و آنالیز داده ها در ادامه، به بررسی بیشتر ماهیت دارو، دسته‌بندی داروها و روش‌های تولید دارو خواهیم پرداخت.
ماهیت دارو
مفهوم عبارت دارو چیست بیشتر از این موارد است؛ ولی به طور کلی، داروها موادی هستند که با ایجاد تغییرات شیمیایی در بدن، بر عملکردهای زیستی ما اثر می‌گذارند. این اثرگذاری معمولاً از طریق بر همکنش مولکول‌های دارو با مولکول‌های خاصی در سیستم زیستی به نام “گیرنده” یا “رسپتور” اتفاق می‌افتد. هر گیرنده نقشی خاص در بدن ایفا می‌کند و اتصال مولکول به آن، می‌تواند عملکرد آن را تحریک، مهار یا تعدیل کند.
همچنین ماهیت داروها بر اساس نوع استفاده آنها دارای اشکال دارویی مختلفی هستند که به نوع بیماری بر می‌گردد. به طور مثال دارو سرفه ممکن است به روش‌های مختلفی مانند خوراکی (قرص و شربت)، استنشاقی (از راه تنفس) و تزریقی (آمپول) مصرف شود
عملکرد دارو
لیست کامل داروها، شامل تنوع عظیمی از داروها با مکانیسم‌های مختلف است که هر کدام برای درمان، پیشگیری یا تشخیص بیماری در انسان یا حیوان به کار می‌رود. این تنوع، نشان‌دهنده پیچیدگی و ظرافت علم داروسازی و گستردگی بیماری‌ها و نیازهای درمانی موجود است.
دسته‌بندی داروها بر اساس عملکرد شامل چندین مورد است
مهار آنزیم
داروها با اتصال به آنزیم‌های خاص و مسدودکردن فعالیت آنها، می‌توانند از تولید یا عملکرد مواد مضر در بدن جلوگیری کنند.
تحریک گیرنده
با اتصال به گیرنده‌های سلولی، می‌توانند پیام‌های شیمیایی خاصی را به سلول‌ها ارسال کرده و عملکرد آنها را تغییر دهند. مثل، دارو میگرن که با مسدودکردن مسیرهای درد در سیستم عصبی عمل می‌کند
جایگزین شدن با مواد مغذی
در مواردی که کمبود مواد مغذی خاص در بدن وجود دارد، می‌توان از داروهای جایگزینی برای رفع این کمبود استفاده کرد.
کشتن میکروب
دارو ها با تخریب یا مسدودکردن رشد میکروب‌ها، می‌توانند به درمان عفونت‌ها کمک کنند
عوامل تاثیرگذار بر عملکرد دارو
خود دارو
ساختار شیمیایی، حلالیت و پایداری دارو تعیین می‌کند که تا چه حد می‌تواند به هدف خود برسد و با آن بر همکنش داشته باشد. دوز دارو، مسیر و نیمه‌عمر دارو بر میزان و مدت اثر آن تأثیر می‌گذارد.
هدف دارو
نوع، محل و حساسیت هدف تعیین می‌کند که یک دارو چقدر خاص و قوی باشد. بر همکنش بین دارو و هدف می‌تواند برگشت‌پذیر یا غیر قابل برگشت، تعدیلی یا تنظیمی باشد.
مخاطب دارو
سن، جنسیت، وزن، ژنتیک و عوامل محیطی فرد بر نحوه واکنش آنها به دارو تأثیر می‌گذارد. تفاوت‌های فردی می‌تواند منجر به عوارض جانبی یا واکنش‌های نامطلوب متفاوتی نسبت به دارو شود. تداخل بین داروها و سایر مواد مانند غذا، مکمل‌ها و… نیز می‌تواند اثر دارو را تغییر دهد.
فاکتورهای کیفیت دارو
منبع: خلوص و هویت دارو، اصالت آن را تعیین می‌کند. آلودگی یا جایگزینی دارو می‌تواند کیفیت و ایمنی آن را به خطر بیندازد و نوع نگهداری دارو می‌تواند بر پایداری و قدرت آن تأثیر بگذارد.
فرمولاسیون: نوع ترکیبات و طراحی دارو، کارایی آن را تعیین می‌کند. افزودنی‌ها و روکش‌های دارو بر حلالیت و انتشار آن تأثیر می‌گذارد.
لیست داروها و کاربرد آنها
بیماری‌های مختلف، داروهای مختلف با دوزهای متنوع را می‌طلبد. اما گاهی پیداکردن دارو در داروخانه‌ها با مشکلات زیادی همراه می‌شود. در ادامه به برخی از داروهای پراستفاده اشاره می‌کنیم:
داروهای مسکن
این داروها برای تسکین درد و تب استفاده می‌شود؛ مانند استامینوفن، ایبوپروفن، ناپروکسن و…
آنتی‌بیوتیک‌ها
آنتی‌بیوتیک‌ها برای درمان عفونت‌های مختلفی از جمله عفونت‌های تنفسی و عفونت‌های گوش تجویز می‌شوند و شامل آموکسی‌سیلین، اریترومایسین و… می باشد
داروهای ضد افسردگی و اضطراب
از داروهای مهم برای درمان افسردگی می‌توان به فلوکستین، سرترالین، پاروکستین اشاره کرد.
داروهای ضد فشارخون
این داروها شامل لوزارتان، آتنولول، رزرپین و…است که برای تنظیم و متعادل‌کردن فشارخون به کار می‌روند.
انواع روش های تولید دارو
روش‌های مختلفی برای تولید انواع داروها وجود دارد که به نوع، ساختار و خواص ماده دارویی بستگی دارد. برخی از روش‌های رایج عبارت‌اند از:
- سنتز
- استخراج
- تخمیر
- تکنولوژی DNA نوترکیب
سنتز
این فرایند رایج‌ترین روش تولید دارو بوده که در آن مولکول‌های کوچک‌تر برای تشکیل مولکول‌های بزرگ‌تر و پیچیده‌تر (که به‌عنوان کاندیداهای دارو شناخته می‌شوند) ترکیب می‌شوند. سنتز از طریق انواع مختلف واکنش‌های شیمیایی، مانند اتصال متقابل، حلقه‌زدن، اکسیداسیون، کاهش، و غیره قابل انجام است.
استخراج
جداسازی یک ماده دارویی از یک منبع طبیعی مانند گیاهان، حیوانات یا میکروارگانیسم‌ها است. استخراج را می‌توان با استفاده از انواع مختلف حلال‌ها مانند آب، الکل، اتر انجام داد. برای تولید محصولات طبیعی مانند آلکالوئیدها، استروئیدها، آنتی‌بیوتیک‌ها و غیره از این روش استفاده می‌شود.
تخمیر
در این فرایند استفاده از باکتری‌ها، قارچ‌ها یا مخمر برای تولید یک ماده دارویی صورت می‌گیرد. تخمیر را می‌توان با استفاده از انواع مختلف بسترها مانند قند و اسیدآمینه انجام داد. تخمیر اغلب در بیو رآکتورهای بزرگ انجام می‌شود، جایی که رشد و متابولیسم میکروارگانیسم‌ها کنترل و نظارت می‌شود.
DNA نوترکیب
استفاده از مهندسی ژنتیک برای اصلاح DNA یک موجود زنده میزبان مانند باکتری، مخمر یا سلول‌های پستانداران به‌منظور تولید دارو است. فناوری DNA نوترکیب را می‌توان با استفاده از انواع مختلف تکنیک‌ها مانند آنزیم‌های محدودکننده، پلاسمیدها، ناقل‌ها و غیره انجام داد. فناوری DNA نوترکیب اغلب در ترکیب با تخمیر انجام می‌شود، جایی که ارگانیسم میزبان ماده دارویی موردنظر را بیان می‌کند. فناوری DNA نوترکیب برای تولید محصولات بیولوژیکی و واکسن‌ها می‌باشد.
روش‌های نوین تولید دارو
صنعت داروسازی در حال ایجاد روش‌های جدیدی برای تولید دارو است که با هدف دستیابی به داروهایی سریع‌تر، ارزان‌تر و ایمن‌تر پیش می‌رود. برخی از نوآوری‌های امیدوارکننده در این زمینه عبارت‌اند از:
- نانو تکنولوژی
- فناوری میکروچیپ
- میکرو سوزن‌ها
- امواج فراصوت
نانوتکنولوژی
این فرایند از مواد در مقیاس نانو مانند نانوذرات، نانو لوله ها، نانو الیاف برای اثربخشی، پایداری یا ایمنی یک ماده دارویی استفاده می‌شود. این روشی امیدوارکننده برای بهبود عملکرد داروهای موجود یا ایجاد داروهای جدید با خواص جدید است.
فناوری میکروچیپ
در این فرایند از دستگاه‌های میکروالکترونیکی مانند میکروچیپ‌ها، میکروسیال‌ها و غیره برای کنترل انتشار، دوز یا هدف‌گیری یک ماده دارویی استفاده می‌کنند. فناوری میکروچیپ را می‌توان با استفاده از انواع مختلف مکانیزم‌ها مانند الکتریکی، مغناطیسی، و حرارتی انجام داد.
میکروسوزن ها
از سوزن‌های ریز، برای تحویل یک ماده دارویی از طریق پوست استفاده می‌کنند. پچ‌های میکروسوزن را می‌توان با استفاده از انواع مختلف مواد مانند پلیمرها، فلزات و سیلیکون ها ساخت. از این روش برای بهبود جذب در واکسن ها و انسولین ها استفاده می‌شود
امواج فراصوت
از امواج فراصوت، تولید شده توسط دستگاه، برای افزایش نفوذ یا فعال‌سازی یک ماده دارویی استفاده می شود. تحویل هدایت‌شده با امواج فراصوت را می‌توان با استفاده از انواع مختلف دستگاه‌ها برای درمان سرطان، ژن یا سلول‌های بنیادی استفاده کرد.
نتیجه‌گیری
هیچ دارویی نباید به‌صورت خودسرانه و بدون تجویز پزشک مصرف شود. دارو یک ماده قدرتمند بوده که می‌تواند تأثیرات عمیقی بر موجودات زنده داشته باشد. امروزه روش‌ها نوین تولید دارو باعث شده که عوارض جانبی داروها تا حد زیادی کاهش پیدا کند؛ ولی داشتن اطلاعات در مورد لیست کامل داروها و درک عملکردشان می‌تواند به ما کمک کند تا در مورداستفاده از آنها انتخاب‌های آگاهانه و مسئولانه داشته باشیم.
