به گزارش بیوکمپ مرکز تخصصی ژنتیک و بیوانفورماتیک در ایران؛کلونینگ در زیست شناسی، عبارت است از فرآیند تولید جمعیت هایی از افراد یکسان به لحاظ ژنتیکی. این پدیده در طبیعت (به طور طبیعی) زمانی اتفاق می افتد که جاندارانی نظیر باکتری ها، حشرات یا گیاهان به روش غیرجنسی تولید مثل می کنند. کلونینگ در بیوتکنولوژی به فرآیندهایی گفته می شود که برای تولید نسخه های یکسانی از قطعات DNA (کلون سازی مولکولی)، سلول ها (کلون سازی سلول ها) یا موجودات زنده مورد استفاده قرار می گیرند. این اصطلاح همچنین به تولید نسخه های زیادی از یک محصول مانند رسانه های دیجیتال یا نرم افزار اطلاق می شود
در علم بیوتکنولوژی توجه اذهان عمومی به وسیله ی مشابه سازی( به خصوص مشابه سازی انسان ) در دهه ی ۱۹۶۰ جلب گردید ، به ویژه با پیشرفت این علم و نتایج حاصل از تحقیقات دانشمندانی چون رابرت بریجرد ، توماس کینگ و جان گوردون که نشان میداد از یک سلول در حال تقسیم جنین وزغ یا قورباغه میتوان دسته ای از این موجود که دارای ساختار ژنتیکی یکسانی باشند ، خلق کرد. اما در آن زمان نتوانستند از آن برای کلون کردن موجودی کامل استفاده کنند. سالها پس از مطالعات بسیار اکثر محققین به این نتیجه رسیدند که ابن کار غیر عملی است تا اینکه در سال۱۹۹۵دکتر کیت کمپبل متخصص بیولوژی سلولی از موئسسه ی رزلین در اسکاتلند توانست راه خاموش ساختن و غیر فعال کردن ژنهای یک سلول بالغ و بردن آن به فاز جنینی را بیابد و بدین ترتیب او توانست مهم ترین مانع بر سر راه عملی ساختن رویای کلون کردن یک موجود را از یک سلول بالغ بر طرف سازد.
همانند سازی نه تنها در سطح میکروسکوپی ومولکولی بلکه در سطح ماکروسکوپی هم پدیده ی جدیدی نیست. دوقلوهای همسان نوعی موجودات همانند سازی شده اند. اصطلاح همانند سازی یا کلونینگ به سه روند کاملا مجزا از یکدیگر اطلاق میشود. متداولترین نوع همانند سازی ، شکل جنینی آن میباشد بدین صورت که یک سلول تخم به دو سلول تقسیم میشود. هر کدام از دو سلول جدید در صورت قرار گرفتن در رحم مادر و طی دوران جنینی انسانی مشابه دیگری ایجاد خواهد کرد. میتوان یکی از این دو سلول را در حالت انجماد حفظ کرد و سال ها بعد در صورت تمایل والدین در رحم مادر گذاشت. در نوع دیگر همانندسازی از سلول بالغ استفاده میشود ، هسته ی یک سلول تخمک را خارج میکنیم و هسته ی یک سلول بالغ را به جای آن قرار میدهیم، (عموما هر سلول در بدن یک موجود زنده ی بالغ حاوی کلیه ی اطلاعات ژنتیکی لازم جهت ساخت یک موجود کامل میباشد ، اما سلول های هر بافت فقط از اطلاعات مربوط به فعالیت همان بافت استفاده میکنند) ژنهای خاموش فعال میشوند و انسانی با مشخصات ژنتیکی فرد بالغ تولید خواهند کرد.
مطالب ویژه: فرمولاسیون لوازم آرایشی
نوع سوم شبیه سازی شیوه ی درمانی آن است کاربردهای پزشکی این روش بسیار است. با استفاده از این روش میتوان سلول پوست فردی را که نیاز به سلول عصبی دارد چنان برنامه ریزی کرد که سلول عصبی بسازد، بدن این فرد هیچ گاه پیوند را پس نخواهد زد زیرا از لحاظ ژنتیکی دقیقا یکسان هستند.
ایده اصلی کلونینگ این است که می توان اطلاعات ژنتیکی یک سلول را که در ژن های هسته اش قرار دارد به سلولی که از این اطلاعات تهی شده منتقل کردو سلولی پدید آورد که بتوان آن را رشد و کشت داد . همه این سلول ها بالقوه توان ایجاد یک جاندار کامل جدید را دارند ، همانطور که سلول تخم این قابلیت را دارد. بنابراین اگر هسته سلول تخم را که جایگاه ژن هاست از آن خارج کنیم و هسته یک سلول (پوست، عصبی و پیاز مو)را درون آن بکاریم باید جاندار کاملی به وجود آید ، جانداری که فقط از یک سلول درست شده است.
(کلون سازی مولکولی )Molecular cloning
کلون سازی مولکولی عبارت است از فرآیند تولید نسخه های متعدد یکسانی از یک توالی معین DNA. کلونینگ غالبا” برای تکثیر قطعاتی از DNA مورد استفاده قرار می گیرد که حاوی ژن هستند (کلون سازی ژن)، ولی همچنین می تواند برای تکثیر هرگونه توالی دیگر از DNA شامل راه اندازها، توالی های غیررمزگذار و دیگر قطعات DNA به کار رود. نکته اینکه برای جداسازی و به دست آوردن ژن هایی که قبلا شناخته یا جداسازی نشده اند و همچنین برای تکثیر ژن های خیلی بزرگ، استفاده از کلون سازی ژن اجتناب ناپذیر است و این ها همان کارهایی هستند که از دست PCR برنمی آیند و گرنه ژن های شناخته شده ی کوچک (که بسیاری از ژن ها همین گونه اند) را با روش PCR تکثیر می نمایند.
کلون سازی سلول ) )Cell cloning
کلون سازی یک سلول به معنی به دست آوردن جمعیت (یکسانی) از سلول ها از یک سلول منفرد است. در مورد موجودات تک سلولی مانند باکتری ها و مخمر، این فرآیند بسیار ساده بوده و فقط نیازمند افزودن مقداری محیط کشت مناسب است. اما در مورد کشت های سلولی موجودات پرسلولی، کلون سازی سلول کار دشوار و پرزحمتی است، چون این سلولها به آسانی در محیط کشت های استاندارد رشد نمی کنند. به هر حال برای رشد دادن انواع مختلف سلول های موجودات پرسلولی یوکاریوتی هم روشهای خاصی ابداع شده است.
کلون سازی در تحقیقات سلول های بنیادی))Cloning in stem cell research
فرآیند انتقال هسته به سلول های سوماتیک یا SCNT نیز می تواند برای تولید جنین هایی جهت انجام تحقیقات یا اهداف درمانی مورد استفاده قرار گیرد. محتمل ترین هدف، تولید جنین هایی برای استفاده در تحقیقات سلول های بنیادی است. این فرآیند را تحت عنوان “کلون سازی تحقیقاتی یا درمانی” نیز می شناسند. در اینجا هدف، تولید انسان های شبیه سازی شده (کلونینگ تکثیری) نیست، بلکه به دست آوردن سلول های بنیادی است که می توانند برای مطالعه نمو انسان و درمان بالقوه بیماری های انسانی مورد استفاده قرار گیرند. در اینجا به محض اینکه یک بلاستوسیست کلون شده انسانی تولید شد، رده های سلولی بنیادی از آن به دست می آیند.
مطالب ویژه: طراحی دارو
(کلون سازی یا شبیه سازی موجودات )Organism cloning
کلون سازی موجود عبارت است از تولید یک جاندار پرسلولی جدید که به لحاظ ژنتیکی با جاندار دیگری همسان باشد. این نوع کلونینگ اساسا” یک روش غیرجنسی برای تکثیر و تولیدمثل است که در آن، هیچ لقاح یا تماس بین گامتی صورت نمی گیرد. پیوند زدن grafting می تواند به عنوان کلون سازی در نظر گرفته شود چون همه اندام های هوایی و شاخه هایی که از پیوند منشأ می گیرند، به لحاظ ژنتیکی کلونی از یک فرد واحد به حساب می آیند. روش مورد استفاده برای شبیه سازی موجودات پرسلولی همان SCNT است. بسیاری از موجودات شامل دوزیستان، نوعی ماهی، موش های خانگی، گوسفند (دالی -Dolly- به عنوان اولین آنها)، میمون رزوس، گاو وحشی Gaur، قاطر، اسب، بوفالو آبی و شتری به نام Injaz به عنوان اولین شتر شبیه سازی شده در سال ۲۰۰۹ کلون سازی شده اند.
تا قبل از تولد دالی، گوسفندها به طور طبیعی از پدر و مادر به دنیا می‌آمدند. دالی اولین پستانداری بود که فقط با داشتن یک هسته سلول از گوسفندی دیگر ساخته بودند.
گروهی از دانشمندان موسسه رازلین در شهر ادینبورگ اسکاتلند به دنبال راهی برای اصلاح نژاد حیوانات اهلی بودند. آنها در اولین تلاش توانستند از سلول های پایه، دو گوسفند به نام های مگا و مورگان به وجود بیاورند که چند هفته در آزمایشگاه زنده ماندند و رسانه‌ها هم چندان از آنها باخبر نشدند. سرانجام تلاش های آنها در ۵ ژولای ۱۹۹۶ به ثمر رسید و دالی، اولین پستاندار همانند سازی شده، به دنیا آمد. دالی اولین موجودی بود که از یک سلول بالغ به وجود می‌آمد، نه یک سلول جنین. تولد دالی کلونینگ را به بحث پای میز صبحانه پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها کشاند.
در سال ۲۰۰۲ هنگامی که دالی شش ساله بود از دنیا رفت، علت مرگ او ناراحتی و بیماری در ناحیه ریه اعلام شد. دانشمندان هنوز نمی دانند که بیماری او ناشی از متفاوت بودن نوع تولد او دارد و یا اینکه یک بیماری عادی بود که ممکن است گریبانگیر هر جانداری شود.
یان ویلموت، همان کسی است که دالی را شبیه‌سازی کرد. او اولین دانشمندی است که یک پستاندار را همانندسازی کرده و در همین حال مخالف سرسخت و دل‌نگران کلون انسان است. همه اینها کافی به نظر می‌رسد تا او را اینشتین کلونینگ بنامیم. شاید تلخ‌ترین لحظه برای او وقتی بود که به خبرنگاران گفت: “بله درست است. به خاطر ایرادات فرایند کلونینگ، دالی به ورم مفاصل مبتلا است “. درست مثل پدری که از فرزند بیمارش حرف می‌زند، ویلموت، لحظه‌ای از هشدار دادن دست بر نمی‌دارد. او گفته است: “این تکنولوژی هنوز در مراحل اولیه است و حدود ۹۸ درصد تلاشها شکست می‌خورد.
امکان شبیه سازی انسان زمانی مطرح شد که دانشمندان اسکاتلندی در مؤسسه روسلین، «دالی» را تولید کردند. «دالی» که به «دالی گوسفنده» شهرت داشت گوسفندی بود که تولید آن در سراسر دنیا با عکس العمل های متفاوتی از لحاظ علمی و اخلاقی مواجه شد. این کار که در سال ۱۹۹۷ از سوی مجله نیچر به عنوان مهم ترین تحقیق علمی سال برگزیده شد، در کنار نگرانی های اخلاقی بسیار زیادی که در برداشت- چه از سوی علمای مسیحیت و اسلام و چه از سوی مقامات کشورهای مختلف- افق جدیدی در علم ژنتیک پیش روی دانشمندان گشود و امیدواری های زیادی برای بهبود زندگی بشر ایجاد کرد. به دلیل حساسیتی که تولید دالی در برداشت، رسانه ها توجه خاصی به پدیده شبیه سازی نشان دادند، اما این نوع شبیه سازی تنها یک نوع خاص از چندین روش شبیه سازی موجود در علم پزشکی و ژنتیک است که به شبیه سازی بازتولیدی مشهور است. علاوه بر این نوع شبیه سازی، چند نوع دیگر شبیه سازی هم وجود دارد که می توان از آن ها علاوه بر باز تولید یک ارگانیزم خاص در انجام دیگر تحقیقات پزشکی هم استفاده کرد.
در این مقاله به طور کلی در مورد سه نوع شبیه سازی بحث خواهیم کرد:
۱)شبیه سازی دی ان ای یا فناوری دی ان ای باز ترکیب شده
۲)شبیه سازی باز تولیدی
۳)شبیه سازی درمانی
فناوری دی ان ای باز ترکیب شده
در این قسمت می توان فناوری دی ان ای باز ترکیب شده، شبیه سازی دی ان ای، شبیه سازی مولکولی یا شبیه سازی ژنی را در کنار هم دسته بندی کرد، چون همه از یک پروسه مشترک پیروی می کنند. انتقال دستواره (تکه ای از دی ان ای اصلی که برای تکثیر از آن جدا می شود) از یک ارگانیزم به یک عنصر ژنتیک خود همانندساز مانند پلازمید باکتریایی. دانشمندانی که بر روی یک ژن خاص کار می کنند معمولاً از پلازمید باکتریایی برای تولید کپی های چند گانه همان ژن استفاده می کنند. پلازمیدها کروموزوم های اضافی خود همانندساز مولکول دایره ای دی ان ای هستند که جدا از ژنوم های معمولی باکتریایی هستند. پلازمیدها و دیگر گونه های ناقل شبیه سازی، توسط محققان ژنوم انسان برای تکثیر ژن ها و دیگر تکه های کروموزوم که مواد شناسایی کافی برای تحقیق بیشتر تولید می کنند استفاده می شوند.
برای شبیه سازی یک ژن، یک تکه از دی ان ای که ژن مورد نظر را شامل می شود از دی ان ای کروموزومی توسط آنزیم های محدود کننده جدا می شود و سپس با یک پلازمید که توسط همان آنزیم های محدود کننده جدا شده است، ترکیب می شود. هنگامی که یک تکه از دی ان ای کروموزومی به ناقل شبیه سازی در آزمایشگاه وصل می شود، به آن مولکول دی ان ای بازترکیب شده گفته می شود. با انتقال این مولکول به سلول میزبان مناسب، دی ان ای باز ترکیب شده در کنار دی ان ای سلول میزبان باز تولید می شود.
شبیه سازی باز تولیدی
شبیه سازی بازتولیدی فناوری است برای تولید یک حیوان که از همان هسته دی ان ای بهره می برد که حیوانی دیگر در همان زمان یا پیش از آن، آن هسته دی ان ای را داشته یا دارد. دالی گوسفند معروف اسکاتلندی ها با همین روش شبیه سازی شده بود. در این پروسه که انتقال هسته سلول تکثیر شونده نام دارد، دانشمندان مواد ژنتیک هسته یک سلول بالغ اهدا کننده را به یک تخم که هسته و همین طور مواد ژنتیک آن جدا شده اند منتقل می کنند. این تخم که دی ان ای یک سلول اهدا کننده را در خود دارد باید با جریان های شیمیایی یا الکتریکی مراقبت شود تا برای تقسیمات سلولی تحریک شود. هنگامی که جنین شبیه سازی شده به سطح مناسبی از پیشرفت می رسد به رحم یک میزبان مؤنث منتقل می شود جایی که تا تولد به پیشرفت خود ادامه می دهد. موجودی که با روش انتقال هسته تولید می شود، نمونه شبیه سازی شده واقعی حیوان اهدا کننده نیست و فقط دی ان ای کروموزومی و هسته ای آن همانند حیوان اهدا کننده است.
در این زمینه موفقیت پروژه دالی بسیار چشمگیر است چرا که اثبات کرد مواد ژنتیک یک سلول بالغ می توانند برای تولید یک ارگانیزم جدید کامل مورد استفاده قرار گیرند. پیش از این دانشمندان بالاتفاق تصور می کردند هنگامی که سلولی به کبد، قلب، استخوان یا هر نوع دیگری از بافت های بدن تخصیص داده می شود، دیگر استفاده از آنها در بافت های دیگر امکان ندارد و دیگر ژن هایی که در سلول بودند و نیازی به آنها نبود غیرفعال می شوند. برخی محققین براین باورند که اشتباه یا کامل انجام ندادن پروسه باز برنامه ریزی، سبب مرگ، نقص عضو و معلولیت حیوانات شبیه سازی شده خواهد شد.
شبیه سازی درمانی
این شبیه سازی که به شبیه سازی جنینی هم معروف است در واقع تولید جنین های انسانی برای استفاده در تحقیقات است. هدف از انجام این شبیه سازی تولید انسان های شبیه سازی شده نیست، بلکه هدف کشت سلول هایی است که می توانند در تحقیقات پیشبردی انسان و همچنین درمان بیماری ها مورد استفاده قرار گیرند. این سلول ها برای محققان بیومکانیک بسیار با اهمیت هستند برای این که می توان از آن ها برای تولید هر نوع سلولی که در بدن انسان وجود دارد استفاده کرد. این سلول ها پس از گذشت ۵ روز از تقسیم تخم، از آن استخراج می شوند. پروسه استخراج باعث از بین رفتن جنین می شود که این مسأله نگرانی های اخلاقی فراوانی را در پی دارد. محققان امیدوارند روزی این سلول های ساختگی، جایگزین مناسبی برای سلول هایی شوند که بر اثر بیماری هایی نظیر آلزایمر، سرطان و… از بین رفته اند.
پس از آشنایی جزیی با روش های مختلف شبیه سازی، این سؤال مطرح می شود که اصلاً چرا انسان باید شبیه سازی شود؟ و یا این که آیا تا به حال هیچ انسانی شبیه سازی شده است؟ در مورد شبیه سازی انسان باید گفت که تا به حال هیچ انسانی از کشت سلول های یک انسان دیگر تولید نشده است. اما در مورد این که چرا انسان باید شبیه سازی شود، این گروه از دانشمندان موارد ذیل را ذکر می کنند. یکی از کاربردهای شبیه سازی می تواند برای زوج ناباروری اتفاق بیفتد که تمایل بسیار زیادی به بچه دارند. این بچه که از یکی از والدین شبیه سازی می شود، مسلماً در دوران کودکی فشارهای فیزیولوژیکی بسیار زیادی را متحمل خواهد شد. کاربرد دیگر شبیه سازی می تواند شبیه سازی استعدادهای بشری برای چند نسل باشد. مثلاً می توان با استفاده از دی ان ای اینشتین، وی را شبیه سازی کرد، اما هیچ تضمینی نیست که اینشتین جدید همانند آلبرت با هوش ما همان راهی را برگزیند که اینشتین به خاطر آن به شهرت رسیده است. یکی دیگر از موارد شبیه سازی، تولید جنین های تحقیقاتی است که پیش تر بدان اشاره شد.
با همه علاقه ای که بشر به شبیه سازی دارد، این پدیده دارای خطرات و ایراداتی است که به صورت مختصر به آنها اشاره خواهد شد. شبیه سازی باز تولیدی بسیار گران است و امید انجام مطلوب آن بسیار کم است. نزدیک به ۹۰ درصد اقدام های شبیه سازی در این زمینه به نتیجه نمی رسند و برای انجام یک شبیه سازی موفق، باید نزدیک به ۱۰۰ بار انتقال هسته ای صورت گیرد و در همین یک مورد موفق هم، حیوان شبیه سازی شده نسبت به عفونت ها بسیار غیرمقاوم است. نمونه آن هم دالی بود که بر اثر عفونت ریه مرد. علاوه برآن رشد تومورها در آن به سرعت انجام می شود و کوچکترین بیماری برای این نوع حیوانات، می تواند منجر به مرگ شود. اکثر این حیوانات رشد غیرطبیعی دارند و گاه به دلایل نامشخص به یک باره می میرند.
از میان حیواناتی که تاکنون شبیه سازی شده اند، می توان به گوسفند ها، موش ها، گاو ها و حیوانات خانگی از قبیل گربه اشاره کرد. اما یکی از وسوسه انگیزترین شبیه سازی ها، شبیه سازی حیوانات ما قبل تاریخ مانند دایناسورها است، بدین ترتیب که با استفاده از دی ان ای بازمانده از آنها در سنگواره ها، آن ها را شبیه سازی کرد. هنگامی که این فرضیه مطرح شد، موافقت ها و مخالفت های زیادی با آن شد، اما این التهابات به زودی فروکش کرد، چون این موجودات بیش از ۶۵ میلیون سال پیش از بین رفته اند و این در حالی است که دی ان ای، فقط ۱۰ هزار سال عمر می کند. نظریه بعدی شبیه سازی ماموت ها بود که کمتر از ۱۰ هزار سال پیش زندگی می کرده اند. با این حال پیدا کردن دی ان ای مناسب ماموت ها غیرممکن به نظر می رسد. با این تفاسیر شبیه سازی موجودات منقرض شده فعلاً امکان ناپذیر است. البته شاید روزی فرزندان شبیه سازی شده دانشمندان امروزی بتوانند دایناسورها را هم اهلی کنند.
در نوامبر سال ۲۰۰۱ یک دانشمند از مرکز تحقیقات پیشرفته سلولی (Advanced Cell Technologies)در ماساچوست اعلام کرد که توانسته است اولین جنین انسان را به منظور انجام تحقیقات در باره بیماری های انسان، شبیه سازی کند. آزمایش های این دانشمند بر روی هشت سلول انجام گرفت که از میان آنها فقط سه عدد شروع به تقسیم شدن نمودند و در نهایت یکی از آنها توانست فقط به شش تقسیم شود. بنابر این همانگونه که مشاهده می کنید هنوز راه درازی برای شبیه سازی یک انسان وجود دارد.شرکت آمریکایی کلوناید در سال ۲۰۰۲ اعلام کرد که نخستین انسان شبیه سازی شده را درست کرده است. بریژیت بواسلیه، مدیر این شرکت گفت که انسان شبیه سازی شده دختری سالم است که با استفاده از سلول پوست یک زن آمریکایی خلق شده و با روش رستمینه سالم به دنیا آمده است. اما تلاش رسانه‌ها برای دیدن این اولین انسان کلون شده به جایی نرسید. کمی بعد در سوم ژانویه۲۰۰۳ دومین نوزاد همانند سازی شده به دنیا آمد. در پی انتشار این اخبار، ادعاهای دیگری نیز از جانب کشورهای مختلف اروپا وآمریکا در مورد جنین های شبیه سازی شده مطرح شد. به اعتقاد بعضی ، همانند سازی انسان مدتها پیش از اعلام عمومی آنها به وقوع پیوسته است: پیشرفت سریع علم ژنتیک بشر کنجکاو را در بسیاری از زمینه ها توانا ساخته و به احتمال زیاد این انسانها سالها قبل متولد شده اند . پیش از تولد موفق اولین نوزاد همانند سازی شده، تعداد زیادی نوزاد ناقص به وجود آمده واز بین رفته اند که دانشمندان به علت ترس از مخالفتهای جهانی از اعلام خبرآن خود داری کر ده اند. همانند سازی در عمل کار ساده ای نیست.
آیا ممکن است روزی انسان شبیه سازی شود؟
ـ بسیاری از محافل سیاسی، مذهبی و حتی دانشمندان با فشارهایی که به کنگره آمریکا وارد کرده اند در صدد تصویب لایحه ای هستند که هرگونه تحقیق و فعالیت در این زمینه را ممنوع کند.
اما جدای این مسائل با توجه به هزینه بسیار بالا و درصد کم موفقیت در شبیه سازی حیوانات (بین یک تا دو درصد) که به علت دانش کم در باره روش “شبیه سازی از طریق تولد” می باشد هر گونه تلاش برای تولید انسان از این روش در حال حاضر با شکست روبروه خواهد شد. بخصوص که پس از تولد حیوانات شبیه سازی شده، حدود ۳۰% از این حیوانات که زنده بدنیا می آیند، دارای ناتوانی های بارز جسمی و مشکلات جدی پس از تولد می باشند. دانشمندان عوارض مشابهی را برای شبیه سازی انسان از این روش پیش بینی می کنند.
نکته مهم دیگر وضعیت فکری و روحی انسان می باشد که هنوز بصورت یک سئول بزرگ پیش روی دانشمندان می باشد. شاید برای یک گوسفند خیلی مهم نباشد که نتواند درست فکر کند یا تصمیم بگیرد اما این موضوع بطور قطع برای انسان بسیار مهم می باشد چرا که یک انسان سالم فقط به بدن سالم نیاز ندارد.
کلونینگ انسان: دروغ رسانه‌ها یا واقعیتی محرمانه
هدف کلونینگ همانند سازی صرف نیست. چه فایده ای دارد گوسفندی را که اینقدر راحت میتواند به دنیا بیاید، با روش های پیچیده آزمایشگاهی بسازیم؟ از هیاهوی رسانه‌ها که بگذریم دانشمندان در کلونینگ انسان به دنبال راهی برای درمان بیماریها و نقص عضوهای موجود هستند. سلول های بنیادین جنین های چند روزه این توانایی را دارند که هر بافتی را به وجود آورند و دانشمندان می‌کوشند از آنها برای درمان انواع بیماریها از دیابت و سرطان گرفته تا ام ان دی استفاده کنند یا اعضای مختلف انسان را درست کنند تا به کسانی که عضوی از دست داده اند پیوند بزنند. یا ارگانیسمی را وادار کنند که کار جدیدی انجام دهد. مثلا گوسفندی که بتواند انسولین انسانی ترشح کند. اما مخالفان کلونینگ می‌گویند که استفاده از جنین انسان برای تحقیق و حتی درمان، غیر اخلاقی است. اغلب قوانین اجازه نمی دهند چنین جنینی به رحم یک زن انتقال یابد. با وجود این، منتقدان می‌گویند که علم حد و مرزی نمی شناسد و مادامی که ممنوعیتی جهانی وضع نشده است، تهدید همانند سازی انسان وجود دارد. در سال ۲۰۰۴ دانشمندان کره جنوبی اعلام کرده اند که موفق شده اند ۳۰ سلول پایه انسان به وجود بیاورند و آنها را تکثیر کنند
جنبه تولید مثلی شبیه سازی انسانی
منظور از جنبه تولید مثلی یعنی به وجود آمدن انسانی که کاملا شبیه به انسان دیگری باشد. جنبه تولید مثلی شبیه سازی در اکثر کشورها ممنوع اعلام شده است. اگرچه ممکن است شبیه سازی انسان در مواردی مثل شبیه سازی یک کودک به منظور جایگزینی یک عزیز از دست رفته برای پدر و مادر که فرزند خود را از دست داده اند، بتواند تسکینی برای غم آنها باشد ولی با توجه به غیر موثر بودن شبیه سازی پستانداران (فقط ۱-۲ مورد موفقیت در هر ۱۰۰ آزمایش)، کمبود دانش لازم در این زمینه و وجود بسیاری از موارد اخلاقی در مورد شبیه سازی، بسیاری از دانشمندان و پزشکان قویا باور دارند که شبیه سازی انسان کار، کاملا غیرعملی است.نه تنها اکثر تلاشها برای شبیه سازی پستانداران شکست می خورند بلکه در حدود ۳۰ درصد از مواردی که زنده به دنیا می آیند به برخی از وضعیت های ناتوان کننده مبتلا هستند. شاید یک مشکل اصلی در شبیه سازی انسان به مسائل تکاملی مربوط شود. در حالت تولید مثلی طبیعی، اسپرم با تخمک لقاح میکند. برای تکامل غدد جنسی انسان و تولید اسپرم و تخمک مدت زمان زیادی لازم است. ولی در حالت شبیه سازی تولید مثلی، این روند تنها در طی دقیقه ها و شاید ساعت ها انجام میشوند. بنابراین روند تولید مثلی و توانایی برای تولید مثل در شبیه سازی بسیار تسریع شده است که ممکن است عامل یک سری از مشکلات باشد.
کلون سازی انسان ))Human cloning
کلون سازی انسان، عبارت است از تولید کپی های یکسان ژنتیکی از یک انسان زنده یا مرده. این اصطلاح معمولا” برای کلون سازی مصنوعی انسان به کار می رود؛ کلون های انسانی به فرم دوقلوهای همسان رایج و فراوانند به گونه ای که کلونینگ آنها در طی فرآیند طبیعی تولیدمثل اتفاق می افتد. دو نوع معمول و مورد بحث از کلون سازی انسان وجود دارد: کلون سازی درمانی(Therapeutic cloning) و کلون سازی تکثیری یا تولیدمثلی یا همان شبیه سازی. کلون سازی درمانی عبارت است از کلون سازی سلول های بالغ انسانی برای استفاده در پزشکی، که این نوع کلونینگ یک حوزه اصلی و فعال پژوهشی در بسیاری از آزمایشگاهها و مراکز تحقیقاتی است. کلون سازی تکثیری به معنی شبیه سازی واقعی انسان می باشد. نوع سومی از کلونینگ هم وجود داشته و کلون سازی جایگزینی (Replacement cloning) گفته می شود؛ این نوع کلون سازی بیشتر یک احتمال تئوریک بوده و در واقع ترکیبی از کلونینگ درمانی و تکثیری است. کلون سازی جایگزینی مستلزم جایگزین سازی یک بدن شدیدا آسیب دیده، سکته زده یا در حال افول از طریق کلونینگ و به وسیله پیوندزدن کامل یا جزئی مغز می باشد.
درمان با کلون سازى
منظور از جنبه درمانی شبیه سازی انسانی یعنی تولید رویان های انسانی برای اینکه از سلولهای پایه آنها به منظور تحقیق و درمان برخی از بیماریهای صعب العلاج استفاده شود. از نظر جنبه درمانی، شبیه سازی انسانی از مدت ها قبل انجام می شد
تیم تحقیقاتی دانشگاه نیوکاسل انگلستان تخمکهای ۱۱ زن را گرفته، ماده ژنتیکی آنها را با دی ان ای سلول های سلولهای بنیادی جنینی جایگزین کردند. هدف آنها از انجام این کار (که در معرض انتقادات شدیدی نیز قرار دارد) ساختن رویان های شبیه سازی شده است که بتوان از سلولهای بنیادی آنها برای درمان بیماریهای صعب العلاج استفاده کرد. سلولهای بنیادی در حقیقت سلولهایی هستند که در رویانهای انسانی که در مراحل اولیه قرار دارند، وجود داشته و قابلیت تکامل و تبدیل به انواع بافتهای بدن را دارند. در این صورت، این سلولها کاملا با فرد بیمار سازگار بوده و میتوان از آنها بدون وجود مشکلی از نظر رد شدن پیوند برای درمان بیماریهایی مثل دیابت، پارکینسون آلزایمر و یا پیوند یک عضو استفاده نمود.به عنوان مثال، در صورت پیشرفت و تکامل تکنولوژی، فردی که نیاز به پیوند کلیه دارد میتواند یک سلول از بدن خود را شبیه سازی کرده و پس از رسیدن به مرحله رویانی، از آن برای تولید کلیه ای که با وی کاملا سازگار است استفاده کرد.
کلون سازى درمانى عبارت است از به وجود آمدن بلاستوسیست بیمارى که داراى عارضه تخریب سلولى است. این بلاستوسیست که اساساً یک توده سلولى است مى تواند کشت داده شده و تبدیل به سلول هاى بنیادى شود. یک سلول بنیادى سلولى است که مى تواند به طور دائم رشد کرده و به انواع متفاوتى از سلول ها انشقاق یابد. برخى از این سلول ها و مواد حاصله از آنها مى توانند استخراج شده و به بیمارانى که دچار ضایعه تخریب سلولى هستند تزریق شوند. فایده چنین تکنیکى آن است که به لحاظ مشابهت سلول هاى تزریق شده سیستم ایمنى بیمار هیچ گونه مقاومتى نسبت به آنها ایجاد نمى کند. بیمارى هایى که مى توانند از این طریق مورد معالجه قرار گیرند عبارتند از بیمارى هاى قلبى، دیابت، پارکینسون و بسیارى دیگر از بیمارى هایى که موجب تخریب سلولى مى شوند. مخالفت اصلى که با این شیوه از مداوا صورت مى گیرد از این واقعیت ناشى مى شود که این شیوه متضمن به وجود آوردن یک جنین انسان و سپس از بین بردن آن براى به دست آوردن سلول هاى بنیادى است. این مخالفین معتقدند که گزینه هاى دیگرى براى به دست آوردن سلول هاى بنیادى وجود دارد که متضمن از بین بردن جنین نیست. مجادلات علمى پیرامون کلون سازى انسان بر حول محور حقوق یک فرد نازا یا یک زوج که خواهان بچه دار شدن بدون دخالت دولت هستند، دور مى زند. در این میان دولت یا سیستم هاى قانون گذار از حقوق کودکى دفاعى مى کنند که ممکن است با مخاطره قابل توجه نقص عضو ناشى از اقدامات مربوط به کلون سازى روبه رو شوند واضح است آنچه مخاطره قابل توجه اطلاق مى شود مفهوم دقیق علمى ندارد. افرادى که ممکن است والدین بالقوه اى باشند تحت شرایط مختلف ادراک متفاوتى از مخاطره تولیدمثل خواهند داشت. درک یک زوج چهل سال به بالا از مخاطره به دنیا آوردن یک نوزاد ناقص الخلقه از ادراک یک زوج ۲۰ ساله متفاوت است. اگر ثابت شود که مخاطره داشتن نوزاد ناقص الخلقه پس از کلون سازى کمتر از ۳ درصد است در آن بخش بزرگى از مخالفت هاى علمى با این روش متوقف خواهد شد ولى بدون شک مخالفت هایى که جنبه هاى مذهبى و اخلاقى دارند همچنان باقى خواهند ماند. یک راه حل قاطع براى از میان بردن تردید علمى در مورد این تکنیک این خواهد بود که آزمایشات جامعى در زمینه کلون سازى انسانریخت ها صورت گیرد. بدون شک در حال حاضر شواهد علمى لازم براى تائید و رد این تکنیک در دست نیست. مجادله علمى درباره کلون سازى درمانى انسان بر حول محور منافع پزشکى این شیوه در مقابل هزینه هاى از میان بردن یک جنین در مراحل اولیه تکوین آن دور مى زند. بسیارى برآنند که جنین یک انسان است و بنابراین تمام حقوق انسانى را بدان نسبت مى دهند. از دیدگاه این گروه از میان بردن یک جنین جنایت است. در هنگام مجادله درباره حقوق جنین چندین نکته مى بایست در نظر گرفته شود. مراحل اولیه جنین در پستانداران توده اى سلولى است که حتى فاقد سلول هاى اولیه عصبى است. بنابراین به سادگى نمى توان حقوق اساسى فرد را به این توده سلولى بخشید. حقوق مربوط به سقط جنین در بسیارى از کشورها زوجین را در سقط جنین مجاز شمرده است. بیش از ۷۰ درصد از جنین هایى که محصول روابط جنسى طبیعى اند شانس اتصال به دیواره رحم را پیدا نمى کنند. اگر هر یک از این جنین ها صاحب حقوق اساسى انسانى بودند مى بایست شکست تلاش هاى پزشکى در بقاى آنها را معادل جنایت تعریف کرد. این واقعیتى است که ملاحظات اخلاقى مى بایست واقعیت هاى جامعه را درک کند. ارزش کدام یک از این دو در یک جامعه بیشتر است. زندگى یک فرد بالغ یا کودکى که از بیمارى هاى تخریب کننده سلولى رنج مى برد یا جنین ۵روزه اى که چیزى بیشتر از یک توپ پر از سلول نیست؟ به طور خلاصه باید در نظر داشت که ریسک کلون سازى در انسان به طور کامل مشخص نشده است. بدون شک تحقیقات آتى مى توانند ایمنى روش هاى کلون سازى براى مادر و نوزاد را مشخص سازند، ولیکن سایر اعتراضات به ویژه اعتراضات دینى و اخلاقى باقى خواهند ماند. دانش ما در حال حاضر نشان مى دهد که کلون سازى درمانى بسیار موثرتر از شیوه هاى دیگر براى به دست آوردن مواد مورد نیاز براى مقابله با بیمارى هاى کشنده است، رها کردن این شیوه از درمان به معناى نادیده گرفتن پیشرفت هاى قابل توجه علمى و همچنین تسلیم میلیون ها بیمار به مرگ زودرس، بدبختى و ذلت پایان ناپذیر است. آیا این دنیاى جسور نویى است که در آینده در آن خواهیم زیست.
موافقت ها و مخالفت ها با شبیه سازی انسان
پرونده اخلاقی شبیه سازی شبیه سازی دالی در سال ۱۹۹۷ نگرانیهای اخلاقی زیادی را در مورد شبیه سازی انسان برانگیخت. این نگرانیها حتی در مورد شبیه سازی درمانی انسان به منظور مداوای بیماریهای صعب العلاج نیز وجود داشتند. طرفداران تکنولوژی شبیه سازی درمانی معتقدند که آزمایش ها خیلی قبل از آنکه یک رویان بتواند شروع به تکامل هر گونه سیستم عصبی کند، انجام می شوند و به همین دلیل، نمیتوان آنها را به عنوان دخالت در سرنوشت یک زندگی انسانی تلقی کرد. به باور آنها، شبیه سازی درمانی در صورت پیدا کردن درمانهای موِثر و مفید برای بیماریهای ناتوان کننده می تواند یک عمل بسیار مهم و حیاتی باشد. ولی مخالفان عقیده دارند یک رویان صرفنظر از مرحله تکاملی اش هنوز بالقوه یک انسان است که در مراحل اولیه تکاملش قرار دارد. به باور بسیاری از آنها، زندگی یک انسان از زمانی که یک تخمک با یک اسپرم لقاح می کند، شروع می شود. غیر از این، تکنولوژی های شبیه سازی هنوز در حیوانات شبیه به انسان نظیر برخی میمونها موِثر نبوده اند و خطرات زیادی در این زمینه وجود داشته اند.
شاید بیشترین مخالفت‌ها با کلونینگ تولید مثلی مربوط به مسائل اخلاقی این تکنیک باشد. یکی از این موارد، خطر سوء استفاده قدرتمندان از این تکنیک برای دستکاری ژنتیکی انسان و تولید نژاد برتر (ابر انسان) و یا انسان‌هایی با ویژگی‌های خاص میباشد. بسیاری نیز معتقدند که خداوند در هنگام تولد هرفرد دو چیز برای او قرار می‌دهد: یکی عدم امکان قیمت گذاری برای او و دیگر منحصر بفرد بودن او و کلونینگ انسان هر دو را از بین می برد. وجود مشکلات عاطفی برای بچه‌های حاصل از کلون نیز دلیلی دیگر برای مخالفت با آن است. هنگامی که بچه ای بفهمد که با بقیه مردم فرق دارد و پدر و مادر واقعی ندارد مشکلات روحی زیادی برای او بوجود خواهد آمد. از نظر علمی این بچه ها مادری دارند که در عین حال خواهر یا برادرشان است کلونینگ ساختار سنتی خانواده را از بین می‌برد و دیگر پدر بودن و مادر بودن معنی نخواهد داشت (گرچه ساختار سنتی خانواده، مدتها است که در غرب به نحوی از بین رفته است). و سئوال مهمتر آن است که از دیدگاه مذهبی کلونینگ جنین انسان و یا انسان کامل چگونه است؟ آیا شبیه سازی انسان از دیدگاه مذهبی خوب، اخلاقی و قانونی است؟ بیشترین مخالفت‌ها با شبیه سازی انسان، ظاهراً از دیدگاه مذهبی صورت میگیرد این جدل‌های مذهبی میتواند حتی توسط دانشمندان و سیاستمدارانی که دارای گرایش‌های مذهبی هستند انجام شود. برای مثال بسیاری از آموزه‌های مذهبی می‌گوید که مثلاً هر انسانی منحصر به فرد و ویژه است و باید تنها توسط روح خدایی آنها خلق ، تعیین و کنترل شود. بسیاری از مذاهب معتقد به وجود روح انسانی و فردیت آن هستند. برای مثال بسیاری از مسیحیان نگران آن هستند که آیا ممکن خواهد بود که روح انسان را نیز مثل بدنش کلون کرد. اگر این جنین کاری ممکن شود این به چه معنا خواهد بود؟ اما اگر فقط بدن شبیه سازی شود، بدون شبیه سازی روح، در این صورت مسئله چگونه خواهد بود؟ آیا میتوان یک فرد شبیه سازی شده را نابود کرد بدون آنکه از نظر اخلاقی یا مذهبی دچار خلاف و گناه شد.
البته همه رهبران مذهبی نظر یکسانی در این مورد ندارند. رهبران مسیحی به شدت با آن مخالفت کرده‌اند. اما فقها و رهبران مذهبی اسلام چطور؟ کلونینگ انسان از نظر مذهبی جنبه‌های بسیاری برای بررسی داد. بعضی از رهبران مسلمان و یهودی با این تحقیقات موافق هستند و معتقدند تحقیقات مربوط به جنین و شبیه سازی ممکن است راههای مناسب و صحیحی را جهت درمان ناباروری بدست دهد.
شاید صرف بوجود آمدن یک نوزاد که از نظر ژنتیکی مشابه فرد دیگری یا به عبارتی برادر یا خواهر دوقلویش (البته با اختلاف سنی زیاد) باشد، از نظر اسلام منعی نداشته باشد، اما از نظر شرع اسلام مقدمات یک کار نیز باید مجاز باشد تا آن عمل مجاز شمرده شود. آیا از بین رفتن تعداد زیادی جنین میتواند مجاز باشد؟ اگر هدف نجات جان انسانها باشد چطور؟ این چیزی است که فقهای دین باید جواب دهند. به هر حال این فنی است که در بعضی کشورها در حال انجام است (اگر چه محدود)
در انگلستان اجازه تولید جنین حاصل از کلونینگ در انسان داده شده است. اما تنها برای استفاده در تولید سلولهای بنیادی و نه برای تولیدمثل. در ژاپن کلونینگ انسان یک جنایت محسوب میشود و ۱۰ سال زندانی دارد. در نروژ نیز کلونینگ انسان غیرقانونی محسوب میشود. البته هنوز در بین دولتمردان و تصمیم گیران آمریکا بر سر این موضوع که از تحقیقات بر روی جنین انسان و شبیه سازی انسان حمایت کنند یا نه بحث است و مسائل مهمی در این تصمیم گیری دخالت دارد. مثلاً تحقیقات در این زمینه و نتایج آن بر تحقیقات در زمینه‌های دیگر از جمله: فهم علل ناباروری‌ها و درمان آنها، بهبود داروهای ضدبارداری، تحقیقات مربوط به آزمایشات تشخیص ژنتیکی، مهندسی ژنتیک، تشخیص، پیشگیری و درمان بیماریها و آزمایش داروها و روشهای درمانی مختلف، تاثیر فراوان داد.
در مقابل اگر دولت از این نوع تحقیقات حمایت مالی کند در این صورت میتواند کنترل زیادی بر روی این تحقیقات داشته باشد. اما چه نوع کنترلی میتواند و یا باید داشته باشد. آیا دولت باید از جنین ها در مقابل انواع خاصی از تحقیقات حمایت کند. اگر دولت تصمیم به ادامه عدم حمایت مالی از تحقیقات روی جنین انسان و کلونینگ بگیرد در این صورت یک ابزار مهم کنترلی را از دست خواهد داد. آیا در این صورت این نیاز بازار نخواهد بود که خیلی سریع جای خالی حمایتی دولت را پر خواهد کرد. سئوال دیگری که مطرح است این است که آیا ما می‌توانیم و باید از دستکاری ژنتیکی و کلونینگ برای بهبود نسل انسان استفاده کنیم. فواید و خطرات به نژادی انسان چیست؟
شبیه سازی در ایران
چندی پیش دانشمندان کشورمان که تصمیم گرفته اند در هیچ زمینه علمی از دانش روز دنیاعقب نمانند!!! موفق شدند نخستین گوسفند شبیه سازی شده خاورمیانه را زنده به دنیا بیاورند. این گوسفند در ساعت ۱۰ شب چهارشنبه یازدهم مردادماه در پایگاه تحقیقاتی رویان اصفهان متولد شد ، ولی متأسفانه علیرغم تلاشهای فراوان دامپزشکی به دلیل عوارض زایمانی و مشکلات تنفسی نتوانست بیش از چند دقیقه زنده بماند.
جنین های سه والدی
محققان به ایجاد نوزاد با دی ان ای حاوی اطلاعات ژنتیکی سه نفر نزدیک شدند.روشی که برای متوقف کردن انتقال بیماری های ژنتیکی از مادر به فرزند ارزیابی شده بود مورد جدل قرار گرفت هر چند جنین های تولید شده در این روش با سایر جنین های طبیعی تفاوتی نخواهند داشت و از آن ها قابل تمایز نیستند . محققان بیان میکنند که هریک از آن ها قابلیت زنده ماندن و رشد کردن را در صورت کاشته شدن در رحم دارند.در آخرین تحقیقی که در نیوکاسل و انگلستان در این رابطه انجام شد ،محققان یک تخمک را توسط اسپرم از راه طبیعی بارور کرده و سپس قبل از جدا شدن کروموزوم ها از هم (برای تقسیم سلولی )آن ها را از تخمک خود جدا کرده و به تخمک زن سومی انتقال دادند. بدین ترتیب محققان توانستند رویانی را ایجاد کنند که تنها ۵ درصد از کروموزوم میتوکندریایی مادر خود را به همراه داشت .آن ها با مقایسه جنین جدید با سایر جنین های حاصل از روش استاندارد لقاح پرداختند و هیچ تفاوتی در آن ها پیدا نکردند.
دولت بریتانیا نامش به عنوان اولین کشور برای تولید جنین سه والده و پیشرفت علم ثبت گردید و پس از آن آمریکا این روش را قانونی دانست ولی با وجود یک شرط که جنین حاصل حتما باید مذکر باشد تا چرخه انتقال ژن میتوکندریایی بیش از یک نسل ادامه نیابد ، در صورت مونث بودن رویان به سرعت بایستی کورتاژ شود.
به تازگی نشریه نیوساینتیست اعلام کرد که نخستین کودک با ژن سه والد به شیوه انتقال میتوکندری متولد شده است.در میتوکندری سلول های مادر این نوزاد پسر ،یک نقص ژنتیکی وجود داشت که سبب میشد فرزندش به یک بیماری شدید سیستم عصبی مبتلا شود.دو فرزند قبلی این زن و شوهر اردنی به علت همین بیماری درگذشته بودند و پزشکان آمریکایی با استفاده از روش انتقال میتوکندری این کار را در مکزیک انجام دادند چون این کار هنوز در آمریکا مجوز قانونی ندارد .این کودک اولین انسانی نیست که ژن سه نفر را به عنوان والد دارد اما روشی که کودک با آن متولد شده کاملا” جدید و متفاوت است.دانشمندان تولد این نوزاد با این روش را “انقلابی”در درمان بیماری های مادرزادی توصیف کرده اند.این روش بحث برانگیز در بریتانیا هم مجوز گرفته است و بریتانیا اولین کشور اروپایی است که دستکاری ژنتیکی انسان را مجاز دانسته است.در بریتانیا هم تخمک مادر و هم تخمک یک اهدا کننده با اسپرم پدر بارور میشود و پیش از آنکه تقسیم تخم حاصل آغاز شود ،هسته تخمک اهداکننده بیرون آورده شده و هسته تخمک مادر به جای آن گذاشته میشود .
اما چون زن و شوهر اردنی مسلمان بودند ، نمی توانستند از بین رفتن سلول لقاح یافته را بپذیرند بنابراین دکتر جان ژانگ از روشی دیگر استفاده کرد،هسته تخمک مادر را به جای هسته تخمک اهداکننده گذاشت و بعد آن را با اسپرم پدر بارور کرد.او این کار را برای پنج تخمک مادر انجام داد،اما فقط یکی از آن ها توانست به طور طبیعی رشد کند و تقسیم شود و مچصول آن اکنون پسری پنج ماهه است .این روش که به آن “انتقال میتوکندری “گفته میشود برای درمان یک نقص ژنتیکی انجام میگیرد که میتوکندری (باتری سلول )را دچار نقص میکند.در حالیکه بیشتر ماده ژنتیکی سلول در هسته آن قرار دارد ،ژن های میتوکندری در خود میتوکندری قرار دارند ژن هایی که ساخت میتوکندری را کنترل میکنند فقط از طرف مادر به ارث میرسند و میتوانند باعث بیماری های قلبی ،کبدی ، عصبی و عضلانی شوند.
در انتقال میتوکندری که در واقع نوع خاصی از لقاح آزمایشگاهی است،هسته تخمک زن اهدا کننده بیرون آورده و به جای آن مواد ژنتیکی مادر واقعی قرار داده میشود .این کار را میتوان هم قبل و هم بعد از لقاح این تخمک با اسپرم پدر انجام داد. به این ترتیب سلول اصلاح شده ، ژن های مادر و میتوکندری زن دیگر را دارد سپس تخم لقاح یافته در رحم مادر کاشته میشود .
در انتقال میتوکندری ،کودک بیش از ۹۹ درصد ژن های مادر خود را دارد و مقدا ماده ژنتیکی که از فرد دهنده وارد تخمک مادر میشود بسیار اندک است ،۳۷ ژن که تقریبا” یک دهم درصد کل ماده ژنتیکی است .این ژن ها فقط در تولید انرژی نقش دارند و ۲۳ هزار ژنی که در ظاهر ، رفتار و خصلت های دیگر نقش دارند فقط از مادر واقعی به ارث میرسند.
منابع:
WWW.iflscience.com /progress made in creating babies with three biological parents(2016)
Nature Biotechnology34, 720(2016)
Byrne, J.A, Gurdon, J.B.2002.Commentary on human Cloning Differentiation
senmerv.com
گرد آورنده:مریم بهرام زاده داعی
